گروه محصولات

عنوان مقاله: مدیریت ایران زمین در گذر تاریخ: مدیریت امیرکبیر

گزيده مديريت 134
نوشته: دکتر محمدابراهیم محجوب

مدیریت ایرانی در مقیاس کلان را باید بیشتر در شکل سیاسی و دولتی آن جستوجو کرد. در غرب نیز تا پیش از انقلاب صنعتی، اندیشه مدیریت بیشتر در ارتش و سازمانهای دولتی بازتاب مییافت. پیتر کوزلوفسکی، استاد فلسفه دانشگاه آمستردام نیز معتقد است، تنها تفاوت مدیریت و حکومت در مشروعیت آن است.

مدیریت عالی اجرایی در این مرز و بوم، به‌طور کلی در وزارت و در شخص وزیر بازتاب یافته است. البته مسئولیتها و وظایف نانوشته وزیران تنها محدود به اداره امور كشور نبود. ایشان بر انديشه و نظر فرمانروايان ايران (به‌ویژه بر حکمرانان بیگانه و اشغالگر) اثر جدي داشتند و در پاسداري از فرهنگ ايراني و جهد در مستندسازي و انتقال آن به نسل‏هاي بعد، وظيفه‏اي حساس و پرخطر به‌عهده گرفته بودند و بسیاری از ایشان جان بر سر این کار نهادند.

پیش‌گفتار
قاجاریان در سال‌های پایانی سده هجدهم، کمابیش هم‌زمان با انقلاب کبیر فرانسه و ظهور ناپلئون در آن سرزمین، در ایران به‌قدرت رسیدند و تا پایان دهه دوم سده بیست بر ایران فرمان راندند، هرچند با انقلاب مشروطه در اوایل سده بیست قدرت ایشان زوال بسیار یافت. ایل قاجار در آغاز چادرنشینان جنگاوری بودند در شمال ایران که شاخه مهمی از قزل‌باش عهد صفوی را تشکیل می‌دادند و پس از صفویه با دیگر مدعیان فرمانرانی بر ایران از جمله نادرشاه و کریم‌خان زند و جانشینان آن دو، درگیری‌های بس خونینی داشتند و پس از پریشانی آنان، اینک خود را نامزد برحق تاج کیانی ایران می‌شمردند.
به نوشته عباس امانت در کتاب «قبله عالم»، در طول شش دهه فرمانروایی سه پادشاه نخست قاجار، دولت و جامعه ایران با سه روند کلی روبه‌رو بود: نخست سست‌شدن پیوندهای ایلیاتی و جانشینی تدریجی آن با نظام سنتی پادشاهی و دیوان‌سالاری؛ دوم رویارویی با قدرت‌های اروپایی و تن‌دادن به مقتضیات سوق‌الجیشی و اقتصادی آنان؛ و سوم واکنش دولت در برابر نیروهای اجتماعی و مذهبی بومی که گه‌گاه مشروعیت حکومت را به چالش می‌گرفتند. به نوشته او هیچ یک از این سه روند به‌تنهایی بقای حکومت قاجار را به خطر نینداختند، ولی ترکیب آن‌ها در دهه ششم و در آستانه به‌قدرت‌رسیدن ناصرالدین میرزا، چهارمین شاه قاجار (و آغاز صدارت میرزا تقی‌خان امیرکبیر)، بحرانی وخیم پدید آوردند. بخش مهمی از وخامت اوضاع ناشی از شکست خفت‌بار ایران در چندین نبرد پی‌درپی با روسیه بود که با امضای پیمان ترکمان‌چای، بیست سال پیش از روی کار آمدن امیر به اوج رسید. با این عهدنامه قفقاز از ایران جدا و ارس مرز ایران و روس شد. تحمیل حقوق کاپیتولاسیون به ایران بحران جدی دیگری بود که با حاکمیت ملی ایران مغایرت داشت. چنین بود که وجهه ایران نزد اروپاییان خدشه یافت و ایران از یک دولت پایدار و نیرومند به سرزمینی ضعیف و آسیب‌پذیر مبدل شده بود. این امر به‌خودی‌خود رقابت میان دو دولت روس و انگلیس را دامن می‌زد، چندان که ایران را بازیچه مطامع خود قرار داده بودند.


1- محمد ابراهیم محجوب، دارای مدرک دکترای دینامیک از دانشگاه اتاواي کانادا و مشاور عالی مدیریت است.

انصراف از نظر